Jet Lag

کلمه‌ی «jet lag» در زبان فارسی به «اختلال ناشی از پرواز طولانی‌مدت»، «جت‌لگ» یا «پرواززدگی» ترجمه می‌شود.

این اصطلاح به حالتی گفته می‌شود که فرد پس از سفر هوایی طولانی و عبور از چندین منطقه زمانی مختلف، دچار بی‌نظمی در چرخه خواب و بیداری و احساس خستگی یا گیجی می‌شود. علت اصلی بروز این وضعیت، ناهماهنگی میان ساعت زیستی بدن (body clock) و زمان محلی مقصد است.

در سطح فیزیولوژیکی، بدن انسان طبق ریتم شبانه‌روزی (circadian rhythm) تنظیم می‌شود؛ یعنی چرخه‌ای طبیعی از خواب، بیداری، دما، ترشح هورمون‌ها و عملکرد متابولیک. زمانی که شخص به‌طور ناگهانی از منطقه‌ای با زمان خاص به منطقه‌ای دیگر با اختلاف چند ساعته سفر می‌کند، ساعت درونی بدن هنوز با زمان مبدأ تنظیم است. این ناهماهنگی باعث می‌شود که بدن برای خواب، غذا یا فعالیت در زمان‌های نامناسبی آماده باشد. به‌عنوان نمونه، فردی که از تهران به نیویورک سفر می‌کند ممکن است در نیمه‌شب مقصد احساس بیداری و در طول روز احساس خواب‌آلودگی کند.

نشانه‌های معمول jet lag شامل خستگی مفرط، بی‌خوابی، تمرکز پایین، تغییر خلق‌وخو، مشکلات گوارشی و کاهش عملکرد جسمی و ذهنی است. شدت این علائم معمولاً به تعداد مناطق زمانی عبوری، جهت پرواز (شرق‌به‌غرب یا برعکس)، سن و وضعیت سلامت فرد بستگی دارد. پرواز به سمت شرق معمولاً علائم شدیدتری ایجاد می‌کند، زیرا بدن باید ساعت زیستی خود را جلو بکشد که دشوارتر از عقب بردن آن است.

برای کاهش اثرات jet lag، متخصصان توصیه می‌کنند فرد چند روز پیش از سفر برنامه خواب خود را اندکی به زمان مقصد نزدیک کند، در طول پرواز آب زیادی بنوشد، از مصرف الکل و کافئین خودداری کند و پس از رسیدن، در معرض نور طبیعی خورشید قرار گیرد تا ساعت بدن سریع‌تر با محیط جدید هماهنگ شود. استفاده از مکمل ملاتونین نیز در برخی موارد به تنظیم خواب کمک می‌کند، اما باید با مشورت پزشک انجام شود.

از دید روانی و اجتماعی، jet lag تنها یک ناراحتی گذرا نیست؛ بلکه می‌تواند بر کیفیت کار، تصمیم‌گیری، و روابط اجتماعی فرد در روزهای ابتدایی پس از سفر تأثیر بگذارد. خستگی و ناهماهنگی ذهنی ممکن است باعث کاهش بازده کاری و افزایش استرس شود، به‌ویژه در سفرهای کاری یا مأموریت‌های بین‌المللی. از این رو، در بسیاری از شرکت‌های بزرگ و خطوط هوایی، برنامه‌های خاصی برای تطبیق ساعت بدن خدمه و کارمندان با مناطق زمانی مختلف در نظر گرفته می‌شود تا بهره‌وری و سلامت آنان حفظ گردد.